با پیشرفت علم و آگاهی محققان از خواص عالی ماده حاجب (ماده کنتراست‌زا) در افزایش وضوح تصاویر پزشکی، چندین سال است که رادیولوژیست‌ها از انواع آن برای انجام روش‌های مختلف تصویربرداری مانند رادیوگرافی، ماموگرافی، سی تی اسکن، ام آر آی و غیره استفاده می‌کنند.

در واقع، ماده حاجب یا ماده کنتراست‌ زا ماده‌ای است که به رادیولوژیست اجازه می‌دهد تا ساختار داخلی مورد نظر را با جزئیات بیشتر و وضوح بالاتر مشاهده کند. هنگامی‌که تصویربرداری با استفاده از ماده کنتراست‌زا انجام می‌شود، اسکن‌ها ممکن است اندام‌ها، رباط‌ها، تاندون‌ها، رگ‌های خونی، استخوان‌ها یا اعصاب را بهتر نشان دهند.

در ادامه به جزئیات بیشتری از نحوه عملکرد و عوارض ماده حاجب اشاره خواهیم کرد.

نحوه عملکرد ماده حاجب

اصولاً ماده حاجب، برای بهبود ارزش تشخیصی روش‌های تصویربرداری استفاده می‌شود. برخلاف تصور عموم افراد، مواد حاجب مواد رنگی نیستند که با ایجاد تشعشعات به تغییر رنگ بافت و اندام‌های داخلی کمک کنند، بلکه موادی هستند که به طور موقت نحوه تعامل اشعه ایکس یا سایر ابزارهای تصویربرداری با بدن را تغییر می‌دهند.

هنگامی‌که این ماده قبل از معاینه تصویربرداری وارد بدن می‌شود، با ایجاد یک کنتراست یا تضاد، ساختارها یا بافت‌های خاصی را در تصاویر متفاوت با تصویربرداری بدون ماده حاجب نشان می‌دهد.

این افزایش وضوح به پزشکان کمک می‌کند تا هنگام مشاهده تصاویر اندام‌ها، رگ‌های خونی یا بافت‌های خاص، مشکلات پزشکی را بهتر و سریع‌تر تشخیص دهند.

ماده حاجب می‌تواند به روش‌های زیر وارد بدن بیمار شود:

• بلعیدن (خوراکی)
• تنقیه (از طریق مقعد و رکتوم یا راست‌روده)
• تزریق داخل وریدی یا داخل شریانی
• تزریق به فضاهای داخل بدن

پس از انجام آزمایش تصویربرداری، این ماده توسط بدن جذب می‌شود یا از طریق ادرار یا مدفوع دفع می‌شود.

انواع ماده حاجب

انواع مختلفی از ماده کنتراست‌زا وجود دارد که در ادامه به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

ترکیبات مبتنی بر ید و باریم سولفات

معمولا این ترکیبات برای انجام آزمایشات تصویربرداری با اشعه ایکس و سی تی اسکن استفاده می‌شوند. می‌توان آن‌ها را به داخل وریدها یا شریان‌ها، داخل دیسک‌ها یا مایع مغزی نخاعی ستون فقرات و سایر حفره‌های بدن تزریق کرد.

باریم سولفات رایج‌ترین ماده حاجب است که اغلب به‌صورت خوراکی و گاهی به‌صورت مقعدی تجویز می‌شود و به اشکال مختلف زیر موجود است:

• پودری که قبل از مصرف با آب مخلوط می‌شود
• محلول
• قرص

هنگامی‌که مواد کنتراست‌زا بر پایه ید و باریم سولفات ناحیه خاصی از بدن وجود دارند، توانایی عبور اشعه ایکس را مسدود یا محدود می‌کنند. در نتیجه، رگ‌های خونی، اندام‌ها و سایر بافت‌های بدن که به طور موقت حاوی آن‌ها هستند، ظاهر خود را در تصاویر تغییر می‌دهند.

گادولینیوم

یکی از پرکاربردترین انواع ماده حاجب گادولینیوم است که اغلب برای انجام ام آر آی استفاده می‌شود. هنگامی‌که این ماده در بدن وجود دارد، خواص مغناطیسی مولکول‌های آب مجاور را تغییر می‌دهد. این مسئله کمک می‌کند تا ظاهر اندام‌ها یا رگ‌های خونی حاوی آن، هنگام گرفتن تصاویر تغییر کند.

نمک (آب نمک) و گاز (مانند هوا)

این دو عنصر نیز به‌عنوان ماده کنتراست‌زا در قالب میکروحباب‌ها و میکروسفرها در معاینات تصویربرداری استفاده می‌شوند. اگرچه معمولا برای سونوگرافی به‌ویژه سونوگرافی قلب کارایی دارند، اما می‌توانند جایگزین خوبی برای بیماران مبتلا به نارسایی کلیه یا کسانی‌که به سایر انواع ماده حاجب آلرژی دارند، محسوب شوند.

چه روش‌های تصویربرداری از ماده حاجب استفاده می‌کنند؟

معمولاً ماده حاجب باریم سولفات به‌صورت خوراکی برای بهبود تصاویر استاندارد رادیولوژی، فلوروسکوپی و سی تی دستگاه گوارش (از بخش‌های حلق، مری، معده، روده کوچک و روده بزرگ) استفاده می‌شود.

درحالی‌که همین ماده برای سی‌ تی از قسمت پایینی دستگاه گوارش (کولون و رکتوم) به‌صورت تنقیه (از طریق مقعد و راست‌روده) تجویز می‌شود. البته در برخی شرایط به تشخیص رادیولوژیست می‌توان مواد حاجب مبتنی بر ید را جایگزین باریم سولفات کرد.

مواد حاجب مبتنی بر ید که به‌صورت داخل وریدی تزریق می‌شوند، برای بهبود و افزایش وضوح عکس‌های اشعه ایکس و سی تی (مانند سی تی اسکن ریه) استفاده می‌شوند. این مواد معمولا در طی روش‌های آنژیوگرافی در شریان‌ها تزریق می‌شوند.

اصولا ماده کنتراست‌زا گادولینیوم، به‌صورت داخل وریدی برای بهبود کیفیت تصاویر ام آر آی از نواحی زیر تجویز می‌شود:

• اندام‌های داخلی شامل مغز، سینه‌ها، قلب، ریه‌ها، کبد، کلیه‌ها، پانکراس، کیسه صفرا، طحال، رحم و مثانه
• دستگاه گوارش شامل معده، روده کوچک و روده بزرگ
• شریان‌ها و وریدهای بدن
• سایر قسمت‌های بدن ازجمله ماهیچه‌ها و استخوان‌ها

عوارض ماده حاجب برای فرد چیست؟

طبق تجربه، از عوارض ماده حاجب می‌توان به واکنش آلرژیک و آسیب کلیوی اشاره کرد. به‌ویژه زمانی‌که افراد از قبل مشکل کلیوی دارند یا از مقدار زیادی از این مواد استفاده شده باشد.

در کل انواع ماده کنتراست‌زا داروهای بی‌خطری هستند و احتمال بروز واکنش‌های آلرژیک شدید بعد از انتقال آن‌ها به بدن بسیار نادر است. با این وجود، اغلب مراکز رادیولوژی برای کنترل واکنش‌های احتمالی بیماران مجهز به تجهیزات پزشکی لازم هستند.

انواع واکنش‌های آلرژیک

معمولاً واکنش‌های آلرژیک از نظر شدت به‌صورت زیر هستند:

• خفیف با علائمی مانند حالت تهوع، گرگرفتگی یا خارش پوست
• متوسط با علائمی مانند بثورات پوستی، استفراغ یا لرز
• شدید و تهدیدکننده زندگی با علائمی مانند تورم گلو که در تنفس اختلال ایجاد می‌کند، خس‌خس سینه، فشار خون بسیار پایین یا ضربان قلب غیرطبیعی

احتمال بروز این عوارض در افرادی‌که سابقه آلرژی یا آسم دارند بیشتر است.

افرادی‌که قبلا به ماده حاجب واکنش نشان داده‌اند باید قبل از انجام آزمایش تصویربرداری به پزشک خود اطلاع دهند.

آسیب‌های کلیوی

آسیب کلیوی به‌دلیل استفاده از ماده حاجب ممکن است در افراد با شرایط خاص زیر رخ دهد:

• نارسایی کلیه
• کم‌آبی بدن
• سن بالای 70 سال
• دیابت
• نارسایی قلبی
• فشار خون بالا
• مولتیپل میلوما

توصیه می‌کنیم از قبل در مورد داروهای مصرفی و سابقه پزشکی خود صحبت کنید و برای کنترل عوارض ماده حاجب در اولین فرصت به پزشک معالج یا رادیولوژیست خود مراجعه کنید تا دچار مشکلات بعدی نشوید.

موارد منع استفاده انواع ماده حاجب چیست؟

اصولا باید از تجویز انواع مواد حاجب در دوران بارداری، به‌منظور به حداقل رساندن خطر برای نوزاد اجتناب شود.

در مورد مادران شیرده نیز بهتر است به مدت 24 تا 48 ساعت پس از تجویز از شیردهی به نوزاد پرهیز کرد.

بیماران مبتلا به مشکلات کبدی و کلیوی، فشار خون بالا، مشکلات قلبی و دیابت اجازه استفاده از ماده حاجب را ندارند. مگر اینکه پزشک معالج در شرایط ضروری دستور دیگری بدهد.

مراقبت‌های بعد از استفاده از ماده حاجب

اگر قبل از تصویربرداری با ماده حاجب برای کنترل اضطراب آرام‌بخش دریافت نکرده باشید، نیازی به گذراندن دوره نقاهت نیست. می‌توانید بلافاصله پس از آزمایش، فعالیت‌های معمول و رژیم غذایی عادی خود را از سر بگیرید. البته افزایش مصرف مایعات به حذف سریع‌تر ماده کنتراست‌زا از بدن شما کمک می‌کند.

ماده باریم سولفات از طریق دستگاه گوارش از بدن دفع می‌شود. به‌همین‌دلیل، می‌توانید انتظار داشته باشید که مدفوع شما برای چند روز سفید باشد. البته برخی از افراد ممکن است در 12 تا 24 ساعت اول تغییراتی را نیز در الگوی حرکات طبیعی روده خود تجربه کنند.

بعد از تزریق ماده مبتنی بر ید یا گادولینیوم، ممکن است محل تزریق برای چند روز کبود باشد. این مسئله طبیعی است. فقط درصورتی‌که متوجه علائم عفونت و درد شدید و مزمن در این ناحیه شدید به پزشک مراجعه کنید.